Het meeste voedselaanbod en promoties in supermarkten en horeca-ketens vallen niet in de Schijf van Vijf en stimuleren geen gezonde voedselkeuzes. Onafhankelijke monitoring van de voedselomgeving is structureel nodig.
Dit zijn de twee hoofdconclusies van het onderzoek ‘Monitoring van de mate van gezondheid van het aanbod en de promoties van supermarkten en out-of-home-ketens.’
Dit onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is een samenwerking tussen Wageningen University & Research, De Vrije Universiteit Amsterdam en de Universiteit van Utrecht. Monitoring is noodzakelijk om de voortgang van beleidsambities en zelfregulering van retailers en horeca om de voedselomgeving gezonder te maken te volgen en waar nodig bij te sturen.
Uitkomsten onderzoek en hoe verder
De onderzoekers richtten zich in dit onderzoek op twee dingen. Om een beeld te krijgen (‘foto van de markt’) hoe makkelijk of moeilijk het is om gezond voedsel te kiezen, bekeken ze het aanbod en de promoties van voedingsmiddelen in supermarkten en een aantal horeca-ketens. Ze onderzochten in welke mate het assortiment en de promoties in de Schijf van Vijf vielen.
Daarnaast onderzochten de wetenschappers hoe een monitor om het aanbod en de promoties van Schijf van Vijf producten in kaart te brengen het beste opgezet kan worden. Hiervoor interviewden zij experts en stakeholders waaronder wetenschappers en professionals van supermarkten, horeca-ketens en brancheorganisaties.
De uitkomsten helpen de overheid om hun beleid gericht op het optimaliseren van de voedselomgeving te evalueren. Tot op heden is een dergelijke evaluatie door de overheid nog niet ingang gezet, al zijn er met het Nationale Preventieakkoord wel al stappen gezet om de voedselomgeving gezonder te maken.
Supermarkten: 80% van het aanbod en promoties past niet in Schijf van Vijf
De ‘foto van de markt’ die de onderzoekers hebben gemaakt van supermarkten en horeca-ketens laat voor beide branches zien dat het aanbod en de promoties vooral bestaan uit producten die niet bijdragen aan een gezond voedingspatroon.
Rond de 80% van het aanbod, de aanbiedingen en de instore promoties van supermarkten valt niet in de Schijf van Vijf. Niet-alcoholische dranken, alcoholische dranken, snoep, koek, vlees en gevogelte waren de meest aangeboden productgroepen door supermarkten, en beslaan samen 36% van het gehele assortiment.
De top 5 productgroepen met het hoogste aandeel producten die wel in de Schijf van Vijf vallen bestaat uit eieren, peulvruchten, vis, fruit en groente, maar beslaan samen slechts 13% van het gehele assortiment.
Niet-alcoholische dranken, snoep en suikerwaren, alcoholische dranken, zuivel en samengestelde maaltijden waren in de supermarkt het meest in de aanbieding. Via de kopschappen en impulsmeubels werden snoep en suikerwaren, alcoholische dranken, niet-alcoholische dranken, gebak en koek en hartige snacks het meest aangeboden. Kindermarketing werd vooral gebruikt voor producten die niet in de Schijf van Vijf stonden. 
Horeca-ketens: 91% van het aanbod niet verantwoord
Ook van de horeca-ketens viel het meeste aanbod buiten de Schijf van Vijf, te weten 91%. Van de promoties van horeca-ketens via Instagram stond 73% niet in de Schijf van Vijf. Verder vermeldden maar een klein deel van de menukaarten in de horeca (6%) duidelijk de voedingswaarden van de maaltijden of producten. Bij 65% van de bezochte vestigingen was het mogelijk om gratis kraanwater te bestellen, al werd dit zelden helder gecommuniceerd.
''Eigenlijk is dit beeld niet nieuw'', zegt onderzoeker Maartje Poelman. ''Eerdere studies naar het voedselaanbod en promoties laten eenzelfde beeld zien, al komt de status van de voedselomgeving van zowel supermarkten en horeca-ketens nu in één rapport samen. Het beeld bevestigt dat we in de preventie van voedings-gerelateerde chronische ziekten echt iets moeten veranderen aan deze omgeving. Hoe kun je alleen consumenten blijven aanmoedigen om gezonde keuzes te maken als onze omgeving vooral het tegenovergestelde aanmoedigt?''
De onderzoekers vinden het een belangrijke stap dat het Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport onderzoekt hoe gezond de voedselomgeving nu is en hoe de ontwikkelingen in die voedselomgeving het beste gevolgd en vastgelegd kunnen worden. Poelman: ''Monitoring is bedoeld om te evalueren of het huidige en toekomstige beleid bijdraagt aan veranderingen van de voedselomgeving. Je zult dit onderzoek dan herhaaldelijk en op grotere schaal moeten uitvoeren.''
Monitoren noodzakelijk
Vrijwel alle geïnterviewde experts en stakeholders binnen dit onderzoek zijn het er over eens dat het nuttig is om een dergelijke monitor voor Nederland op te zetten en te evalueren hoe het aanbod en de promoties over de tijd veranderen. Volgens alle partijen is het wel essentieel om eerst de doelen en consequenties van zo’n monitor op te stellen. Alleen het volgen van de voedselomgeving zorgt namelijk niet voor verandering maar kan wel gebruikt worden om de voortgang of het succes van beleid te evalueren.
De onderzoekers hebben in het onderzoek ook onderzocht wat er gemonitord moet worden. ''We hebben ons in deze ‘foto van de markt’ gericht op supermarkten en bepaalde horeca-ketens. Maar in het vervolg is het ook zaak te focussen op andere locaties, denk aan de benzinestations of het aanbod via de cateraars. Het is daarbij essentieel om het gehele voedselaanbod en om alle promoties in kaart te brengen'', aldus Poelman.
Het huidige Preventieakkoord loopt tot 2023 en er zijn volop ontwikkelingen gaande. Ook binnen de tweede kamer is er aandacht voor het belang van een gezonde voedselomgeving in de preventie van chronische ziekten. Eerder werd de motie van Dik-Faber en Sazias om vanuit de regering afspraken te maken met supermarkten om 80% van hun reclames aan Schijf van Vijf aangenomen. Ook leeft het onderwerp binnen de verkenningen van de kabinetsformatie. Recent hebben VVD en D'66 in hun hoofdlijnendocument de ambitie uitgesproken in te zetten op een brede aanpak met stimulering van gezonde keuzes en ontmoediging van ongezonde keuzes. Herhaaldelijk het aanbod en de promoties monitoren kan bijdragen aan de evaluatie van deze ontwikkelingen en ambities.
Nationaal Preventieakkoord
Een van de doelstellingen van het Nationaal Preventieakkoord van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is dat consumenten meer gaan eten volgens de Schijf van Vijf. Dat wil zeggen: veel groente en fruit, goede vetten, vis, peulvruchten, minder vlees, eieren, ongezouten noten, magere/halfvolle zuivel en water. Ook volkoren brood, volkoren graanproducten en aardappelen horen op de lijst. Acties opgesteld binnen het Preventieakkoord zijn om de keuze voor deze voedingsmiddelen makkelijker te maken.
Er bestaan al metingen om de voedselconsumptie van de gehele bevolking in kaart te brengen en verandering over de tijd te bestuderen (Voedselconsumptiepeiling). Ook wordt onderzocht of de productsamenstelling, zoals bijvoorbeeld het zoutgehalte in bepaalde productgroepen, verbetert. Er bestaat alleen nog geen systeem dat het voedselaanbod, de presentatie hiervan en de promoties van supermarkten en out-of-home-ketens in kaart kan brengen. Dit laatste is echter nodig als je wilt evalueren of de gezonde keuze ook daadwerkelijk de makkelijke keuze wordt. Dit rapport biedt tal van kernaanbevelingen hoe dit opgezet kan worden. Hiermee kan de voortgang van het creëren van een gezondere voedselomgeving worden geëvalueerd en draagt bij aan de evaluatie van beleid.
Bron: www.wur.nl