De Marokkaanse land- en tuinbouwsector is de afgelopen jaren snel gegroeid, wat zorgen baart over ontoereikende hulpbronnen, zoals water en logistiek. Tegenwoordig is er echter een ander soort schaarste ontstaan die telers geen rust geeft. In een tijd waarin de werkloosheid in het land 13,3% bedraagt en de activiteitsgraad 43,5%, en waarin elk jaar duizenden Marokkaanse werknemers naar Europese teeltbedrijven vertrekken, hebben Marokkaanse telers moeite om arbeidskrachten te mobiliseren en luiden ze de noodklok over een dreigende crisis, waarvan de eerste tekenen al zichtbaar zijn.
© Comaprim
"Het tekort aan arbeidskrachten wordt alarmerender dan het watertekort"
De schaarste aan land- en tuinbouwarbeiders in Marokko treft vooral seizoensarbeid. Seizoenarbeiders zijn van vitaal belang voor werkzaamheden als fytosanitaire behandeling, onderhoud, bewaking, uitdunnen en oogsten, allemaal kritieke, tijdgevoelige handmatige werkzaamheden. Naarmate het landbouwareaal toeneemt en de focus verschuift naar hoogwaardige gewassen, hebben tienduizenden hectare in het hele land tegelijkertijd veel arbeidskrachten nodig.
Othmane Michbal, plaatsvervangend algemeen directeur van Domaines Zniber, vat de situatie samen: "De schaarste aan arbeidskrachten is een structureel probleem geworden dat alle regio's van Marokko treft en de winstgevendheid van verschillende sectoren aanzienlijk beïnvloedt. De situatie is tegenwoordig zo nijpend dat arbeidskrachten tegen hoge kosten 100 tot 150 kilometer van de productielocaties vandaan worden gehaald. De afwezigheid van het personeel verstoort de goede werking van activiteiten zoals snoeien, uitdunnen en oogsten. Ik zou daarom willen stellen dat het tekort aan arbeidskrachten alarmerender wordt dan het tekort aan water."
Een aantal gewassen in Marokko die intensieve, niet-gemechaniseerde of niet-mechaniseerbare bewerkingen vereisen, worden getroffen door dit groeiende probleem. Volgens Laraisse Esserrhini, directeur van de Marokkaanse Vereniging van exporterende producenten van groenten en fruit (APEFEL), zijn de gewassen die momenteel het grootste risico lopen onder andere vroege groenten, zoals tomaten, paprika's en bonen, verder zachtfruit, paprika en steenfruit. Het tekort aan arbeidskrachten strekt zich uit over alle teeltgebieden in Marokko en beslaat bijna het hele seizoen, van oktober tot mei.
© Domaines
Het tekort aan arbeidskrachten leidt tot volumeverlies en hogere kosten
Een van de eerste sectoren die symptomatische tekenen van dit probleem vertoont, is de aardbeiensector, ook een van de moeilijkste gewassen voor oogstmachines. Door een gebrek aan personeel hebben veel telers hun areaal verkleind of zijn ze overgeschakeld op de teelt van minder arbeidsintensief fruit. Dit heeft onder andere bijgedragen aan een daling van het areaal van 3.700 ha in 2022 naar 2.300 ha in 2025.
Amine Bennani, voorzitter van de Marokkaanse vereniging van telers van zachtfruit: "Tijdens de piekperiodes van de oogst, die ook samenvallen met de piekactiviteiten voor ander fruit, kan zelfs een korte vertraging in de oogst leiden tot overrijping, blootstelling aan plagen en een aanzienlijk verlies in kwaliteit en volume. Dit was de afgelopen jaren het geval, waardoor veel telers hun areaal moesten inkrimpen of de aardbeiensector helemaal moesten verlaten. De beschikbaarheid van arbeidskrachten is een serieuze bedreiging, na de waterstress."
Telers in andere sectoren, zoals citrus, melden soortgelijke problemen. Volgens Tariq Kabbage, voorzitter van de Kabbage Group, bedragen de verliezen door het tekort aan arbeidskrachten in de citrussector alleen al tijdens de oogst nooit minder dan 15% van de jaarlijkse volumes, om nog maar te zwijgen van de kosten voor het vinden van arbeidskrachten. Hij voegt eraan toe: "Dit is nu een zeer ernstig en structureel probleem dat moet worden aangepakt. De oorzaken zijn diepgeworteld en gekoppeld aan grote sociale veranderingen in ons land. Het zal niet gemakkelijk zijn om er iets aan te doen."
© mavoca
"De wervingsschema's voor seizoenarbeiders zijn radicaal veranderd"
Tot voor kort konden seizoenarbeiders in Marokko gemakkelijk worden geworven binnen een korte lokale straal, rechtstreeks door telers of via lokale tussenpersonen, gewoonlijk "korporaals" genoemd, die vaak betrokken waren bij het vervoer van de arbeiders. Deze tussenpersonen hebben de afgelopen jaren echter een belangrijke rol en reikwijdte gekregen. Velen van hen zijn interimbedrijven begonnen die een groot deel van de beschikbare arbeidskrachten in de belangrijkste landbouwregio's werven, waardoor ze onmisbaar, zelfs onvermijdelijk zijn geworden. Tegelijkertijd weigeren veel van deze werknemers om rechtstreeks met telers te werken.
Younes Razzouki, personeelsdirecteur bij Station Kabbage Souss, legt uit: "Sinds de invoering van directe sociale steun in 2021 zijn de wervingsprocessen voor seizoenarbeiders drastisch veranderd. Werknemers die vallen onder een ander socialezekerheidsfonds, zoals de CNSS (de socialezekerheidsinstelling voor de particuliere sector), komen niet in aanmerking voor het directe bijstandsprogramma. Dit heeft ertoe geleid dat steeds meer werknemers zich niet meer registreren bij de CNSS, om zo in aanmerking te blijven komen voor directe bijstand. Als bedrijf kunnen we hen niet in dienst nemen, omdat we dan de wet en sociale normen, zoals SMETA-certificering, niet naleven. Hierdoor zijn we gedwongen om samen te werken met uitzendbureaus, die de beschikbaarheid en instroom van werknemers beheren en vaak werken met de telers die het hoogste bod doen. Dit creëert concurrentie tussen verschillende regio's en sectoren. Sommige telers kunnen het zich veroorloven om veel te betalen voor arbeidskrachten, dankzij de hoge marktprijs van hun producten, terwijl anderen dat financieel niet kunnen bijbenen."
© Mavoca
"Dit neveneffect van directe sociale steun komt bovenop andere problemen die we zien, waarbij veel werknemers de land- en tuinbouwsector de rug toekeren of, eerlijk gezegd, de gedrevenheid missen die we kennen van vorige generaties. Ik beschrijf slechts de oppervlakte van een sociaal probleem dat onderzocht moet worden en waarvan de interventiemechanismen, zoals directe steun, opnieuw geëvalueerd moeten worden. Ik pleit niet voor de afschaffing van sociale uitkeringen, maar eerder voor tussenoplossingen die het mogelijk maken om seizoensarbeid aan te geven bij de CNSS. In elk geval blijven we de aandacht vestigen op de verslechterende situatie, vooral omdat 70% van de land- en tuinbouw seizoensarbeid is."
Huisvesting als voorgestelde oplossing
Amine Bennani is het eens met het effect van directe sociale bijstand op de keuzes van werknemers. "Veel land- en tuinbouwers weigeren zich aan te melden bij de CNSS, wat telers in een moeilijke positie brengt. Maar het probleem gaat veel dieper dan dat. Ik zou zelfs zeggen dat er een verlies aan motivatie is, waardoor telers gedwongen worden om in een straal van 1.000 km in de Loukkos-regio op zoek te gaan naar arbeidskrachten!" De paradox is duidelijk: elk jaar reizen 12.000 arbeiders uit dezelfde regio naar Spanje om in de aardbeienvelden te werken.
De vertegenwoordiger van de telers van zachtfruit erkent: "Het partnerschap tussen Marokko en Spanje met betrekking tot seizoensarbeid stoort ons niet. Het bestaat al heel lang en het heeft gezorgd voor veel arbeidskrachten die eraan gewend zijn. Als concurrerende telers zijn we er ook aan gewend. Het is echter belangrijk om op te merken dat tijdens de piekperiodes van de oogst, de werknemers van teeltbedrijven in Marokko evenveel kunnen verdienen als in Spanje, of tot drie of vier keer het Marokkaanse minimumloon. Verrassend genoeg geven veel arbeiders de voorkeur aan een werkdag van drie uur in plaats van hun loon te maximaliseren en ons te helpen problemen met oogstverlies te voorkomen."
Volgens Bennani hebben Spaanse telers een voordeel ten opzichte van hun Marokkaanse tegenhangers: de mogelijkheid om werknemers uit afgelegen gebieden te huisvesten. "Er zijn zeker mensen die willen werken, maar we kunnen ze niet uit afgelegen gebieden halen omdat de autoriteiten het ons tot nu toe verboden hebben om tijdelijke wooncomplexen te bouwen. De arbeiders die we kunnen inhuren pendelen al vier uur per dag en het is niet mogelijk om verder te gaan dan dat. Dit is ook een van de belangrijkste factoren die bijdragen aan de huidige crisis. Hier in Loukkos zijn we meer getroffen dan in regio's zoals Souss Massa, waar de aanwezigheid van een grote populatie migranten uit subsaharaans Afrika een verzachtende oplossing is gebleken."
© Domaines
Het alternatief van buitenlandse arbeidskrachten
Veel telers zien het gebruik van buitenlandse arbeidskrachten, momenteel in de vorm van het inhuren van migranten uit landen ten zuiden van de Sahara die Marokko als bestemming kiezen of er doorheen reizen op hun reis naar Europa, als de enige serieuze en duurzame oplossing. Een tomatenteler in Agadir zegt op voorwaarde van anonimiteit: "Het aantal arbeiders uit landen ten zuiden van de Sahara in Souss Massa is enorm, ongeveer 17.000! En ze zijn een levensader voor de land- en tuinbouw in de regio. Ik kan me niet voorstellen dat telers het zonder hen zouden moeten doen; dat zou voor veel bedrijven een doodlopende weg zijn."
Younes Razzouki is het daarmee eens: "Het experiment in Souss Massa is effectief en succesvol gebleken. Het brengt echter veel uitdagingen met zich mee, variërend van het sluiten van passende overeenkomsten met landen van herkomst tot het bieden van vreedzame leef- en integratieomstandigheden aan deze inwoners. Het is opnieuw een enorme sociale en juridische uitdaging, maar ik zie geen alternatief om het tekort aan arbeidskrachten aan te pakken nu het areaal blijft groeien."
Toch zijn telers in de regio Souss Massa niet immuun voor de gevolgen van de beperkte beschikbaarheid van land- en tuinbouwarbeiders. In de tomatensector en andere vroege gewassen zoals paprika's vormt het personeelsverloop een ander groot probleem. Het voorkomen van de verspreiding van virussen zoals ToBRFV en het toepassen van strenge quarantainemaatregelen zijn tot nu toe de enige middelen om de situatie onder controle te houden, maar telers zijn kwetsbaar wanneer werknemers tussen verschillende teeltbedrijven rouleren en zo vectoren van besmetting worden.
© BL
Pakstations zijn niet immuun voor het tekort aan arbeidskrachten
Naast arbeidsintensieve gewassen treft de crisis indirect ook andere telers, pakstations en diepvriesbedrijven, vooral tijdens drukke periodes. Een voorbeeld is de snelgroeiende avocadosector. Yassin Chaib, een teler van avocado's in de regio Loukkous en CEO van Mavoca: "Tijdens de productie hebben we geen problemen, maar tijdens de laatste twee maanden van het seizoen verliezen we de helft van onze dagelijkse exportcapaciteit omdat veel lokale arbeiders gemobiliseerd worden om blauwe bessen te oogsten of betrokken zijn bij het invriezen van aardbeien."
Asmaa Latnani, verkoopmanager van BL Agri, een pakstation in Agadir, bevestigt dat verpakkers en exporteurs niet vrijgesteld zijn van dit probleem. "Het gebrek aan mankracht, zowel in pakstations als op productielocaties in de land- en tuinbouw, is vandaag de dag een groot probleem. Het is een structureel probleem dat elk jaar erger wordt, vooral tijdens drukke periodes. Het land- en tuinbouwseizoen loopt meestal van oktober tot juli, met een piek in november en december. Dan is het tekort aan arbeidskrachten het nijpendst. Het valt samen met de start van bepaalde arbeidsintensieve, hoogwaardige gewassen, zoals zachtfruit. De grote mobilisatie van personeel voor deze gewassen heeft directe gevolgen voor andere tuinbouwsectoren, die dan moeite hebben om genoeg werknemers te werven om tijdig te kunnen oogsten en verpakken."
Concurrentievermogen van Marokkaanse herkomst op de proef gesteld
Hoewel het misschien te simplistisch lijkt, is het belangrijk te benadrukken dat de groei van de Marokkaanse export in de afgelopen jaren grotendeels het gevolg is van de post-covid-inflatie op de Europese markt, die ervoor heeft gezorgd dat Marokkaans fruit en groenten steeds meer door de consument zijn gekozen. In Marokko wordt concurrentievermogen bereikt door lagere arbeidskosten. Latnani legt uit: "Om onze oogst-, verwerkings- en leveringsverplichtingen na te komen, moeten we vaak meer betalen dan de marktprijs om de nodige arbeidskrachten in te zetten. Dit heeft grote gevolgen voor onze bedrijfskosten, zowel op het veld als in de pakstations. Maar we hebben geen andere keuze als we de kwaliteit en levertijden willen behouden die onze klanten, vooral in de export, verwachten. Gezien de huidige personeelstekorten werken we niet per se onder onze capaciteit, maar we moeten dure maatregelen nemen om de productie op peil te houden. Dit omvat het overbetalen van het personeel, het verlengen van werktijden en het snel inschakelen van extra krachten. Deze aanpak legt extra druk op onze teams en verkleint onze marges. Uiteindelijk brengt dit de winstgevendheid en het concurrentievermogen van de gehele sector in gevaar."
© Oussama B
Tot slot moet ook worden opgemerkt dat het tekort aan arbeidskrachten in de land- en tuinbouw ook kan worden toegeschreven aan de groei van verschillende andere sectoren in de afgelopen jaren, zoals de auto-industrie en de lancering van grote bouwprojecten die door beleidsmakers als prioritair worden beschouwd - met name in het licht van Marokko's voorbereidingen om het WK voetbal in 2030 te organiseren. Zoals Laraisse Esserrhini zegt: "Er zijn momenteel veel megaprojecten in de bouw in de infrastructuur en andere sectoren in het hele land. De ontwikkelingsinspanningen bereiken alle regio's en mobiliseren zowel gespecialiseerde als niet-gespecialiseerde arbeidskrachten. De concurrentie om arbeidskrachten is niet alleen tussen gewassen, maar ook tussen economische sectoren."
De arbeidskwestie roept vragen en debatten op die zo oud zijn als de geschiedenis met betrekking tot het delen van waarde en arbeidsomstandigheden. Hier wordt het aangepakt vanuit het standpunt van de werkgever en beperkt het zich tot het rapporteren van de impact op de productie. Zoals Tariq Kabbage het zegt: "Telers moeten hun beloften aan klanten en consumenten nakomen, evenals die aan hun werknemers. Er zijn manieren om de loyaliteit van land- en tuinbouwers te verdienen, te beginnen met dringende oplossingen voor de veiligheidsomstandigheden tijdens het transport en het bieden van een eerlijk inkomen gedurende het hele jaar, niet alleen tijdens drukke periodes." Younes Razzouki van zijn kant stelt de brandende vraag: "Arealen en volumes nemen ongelooflijk toe, maar we moeten stilstaan en ons afvragen: wie gaat ze oogsten?"
Voor meer informatie:
Othmane Michbal
Domaines Zniber
omichbal@domaineszniber.ma
Esserrhini Laraisse
Moroccan Association of Fruit and Vegetable Exporting Producers (APEFEL)
apefel.apefel@gmail.com
Tariq Kabbage
Group Kabbage
kabbage.t@gmail.com
Younes Razzouk
Station Kabbage Souss
contact@sks.ma
Amine Bennani
Moroccan Association of Soft Fruit Growers
phytoloukkos@gmail.com
Yassin Chaib
Mavoca
yassin.chaib.yc@gmail.com
Asmaa Latnani
BL Agri
sales@bl-agri.com