De afgelopen vijf jaar heeft de Griekse economie een opleving doorgemaakt. Na de ernstige crisis van 2008-2012, die een eind maakte aan een lange periode van groei en het bbp deed instorten, en een periode van stagnatie tot 2017, werd de pandemiegerelateerde crisis van 2020-2021 snel overwonnen. Toch blijft het bbp van het land volgens het Griekse bureau voor de statistiek nog steeds ver achter op het niveau van 2008. Maar wat heeft zich in deze jaren afgespeeld in de Griekse land- en tuinbouw, en hoe hebben groente en fruit zich ontwikkeld?
Om te beginnen verminderde de landbouwgrond met 22,1% (2.888.000 ha in 2023). Belangrijker nog, volgens Eurostat-gegevens die diaNEOsis heeft geanalyseerd in zijn 2024-rapport, The Agricultural Sector in Greece, heeft de waarde van de landbouwproductie het niveau van vóór 2008 niet bereikt. Ondanks een positieve trend van 2010 tot 2020 is de Griekse landbouwproductie nauwelijks gegroeid. De totale landbouwproductie vertoont integendeel een negatieve tendens over de afgelopen dertig jaar, met een gemiddelde jaarlijkse daling van ongeveer 0,3%. Het jaar 2023 is buiten beschouwing gelaten vanwege de drastische invloed van Storm Daniel op de Griekse land- en tuinbouw; anders zou de jaarlijkse daling meer dan 0,9% bedragen.
© diaNEOsisGrafiek van diaNEOsis. Waarde van de landbouwproductie (miljard € tegen constante prijzen van 2015, basisjaar)
Lichtgroen: Fruit - Donkergroen: Groenten
In tegenstelling tot de totale land- en tuinbouwproductie heeft de categorie vers fruit sinds 2010 een aanzienlijke groei in productiewaarde gekend, tot 3,615 miljard euro in 2022 (27,9% van de totale landbouwproductiewaarde). In dezelfde periode daalde de productiewaarde van groenten aanzienlijk tot €1,837 miljard (14,2%). Tegelijkertijd is de waarde van de Griekse export van groenten en fruit gestaag gestegen (vooral fruit) en vertegenwoordigt ze 36,5% van de totale, eveneens toenemende waarde van de Griekse landbouwexport in 2023.
Ondanks enkele positieve uitzonderingen baart de algehele afname in de productiewaarde van de Griekse landbouwsector zorgen over de toekomst van al haar onderdelen. De oorzaken van deze negatieve trend zijn deels te vinden in de structurele kenmerken van de sector zelf en deels in de bredere kenmerken van de Griekse economie van de afgelopen jaren.
Dalende arbeidsproductiviteit
Een belangrijke zorg voor de toekomst van de Griekse land- en tuinbouw, die alle eerder genoemde factoren weerspiegelt, is de afnemende arbeidsproductiviteit. Volgens diaNEOsis is de bruto toegevoegde waarde per werknemer sinds 2020 sterk gedaald, waardoor de langzame stijging sinds 2008 is omgekeerd en een dieptepunt in vijftien jaar is bereikt van €13.465 in 2023. Dit betekent een gemiddelde jaarlijkse daling van 0,42%. Ondertussen zijn de landbouwwerkgelegenheid en het aandeel daarvan in de totale werkgelegenheid sinds 2020 toegenomen - hoewel nog steeds ver onder het niveau van 2008-2010 - tot 461.400 mensen (11%) in 2023. Meer mensen dus, maar een lagere productie.
Onvoldoende investeringen in kapitaal en nieuwe technologie
De factoren die de vermindering van de arbeidsproductiviteit in de Griekse land- en tuinbouw veroorzaken, onthullen een breed scala aan problemen en zwakke punten. Deze omvatten onder meer beperkte investeringsmiddelen, achterblijvende investeringen in moderne technologieën en onvoldoende O&O-activiteiten.
De zware crisis van 2008 leidde tot een sterke krimp in de investeringsuitgaven. Volgens diaNEOsis was de daling van de bruto-investeringen in vaste activa tot onder het niveau van de kapitaalafschrijving in de periode 2010-2021, een twaalf jaar durend proces dat de kapitaalvoorraad in de Griekse economie uitputte, met cumulatieve verliezen van meer dan €94 miljard. Bovendien viel de langdurige periode van onderinvestering samen met een tijdperk van snelle technologische vooruitgang, erkend als de vierde industriële revolutie, wat resulteerde in een aanzienlijke achterstand in de acceptatie van deze technologieën door de binnenlandse productiesector.
In dit kader was het onvermijdelijk dat ook de investeringsuitgaven in de Griekse land- en tuinbouw werden beïnvloed. Na de historische piek in 2008 daalden de investeringen drastisch en bereikten ze negatieve niveaus in 2011-2012 en 2014-2015. Sindsdien is een langzaam herstel naar het niveau van 2008 waargenomen, dat in 2022 bijna was bereikt.
Gesegmenteerd grondbezit belemmert investeringen
Het herstel verliest echter aan effectiviteit op de productiviteitsgroei wanneer het geconfronteerd wordt met een kenmerk van de Griekse land- en tuinbouw: de zeer kleine en gefragmenteerde grondbezitstructuur. Uit het laatste onderzoek naar de structuur van landbouwbedrijven van het Griekse bureau voor de statistiek blijkt dat de gemiddelde grondoppervlakte van Griekse teeltbedrijven in 2020 nauwelijks groter was dan 5,3 ha, wat een neerwaartse trend vertoont (-2,9% over tien jaar).
Deze realiteit belemmert de realisatie van schaalvoordelen. De versnippering in kleine bedrijven verhoogt de vraag naar basiskapitaalgoederen op een kunstmatige manier. Hoewel dit de totale investeringsuitgaven licht verhoogt, is de toewijzing niet efficiënt - diaNEOsis merkt overinvesteringen in goedkope, soms tweedehands basismaterialen en onderinvesteringen in duurdere, moderne basisuitrusting, evenals in aanvullende uitrusting. De gemiddelde benutting van het nieuw verworven bruto vaste kapitaal ligt ver onder het potentieel, omdat het een kleiner gebied betreft.
Het nadeel van Griekenland op de internationale energiemarkt
Terwijl zowel de productiewaarde als de arbeidsproductiviteit in de Griekse landbouw dalen, neemt het aandeel van het intermediaire verbruik - d.w.z. de overdracht van inputkosten naar de totale waarde van de landbouwoutput - toe, deels door de stijgende grondstofprijzen in de landbouw. Volgens diaNEOsis bedroeg het intermediaire verbruik in 2003 ongeveer een derde van de waarde van de landbouwproductie, terwijl dit in 2022 meer dan de helft was. Hoewel de stijgende kosten van (voornamelijk geïmporteerde) meststoffen en gewasbeschermingsmiddelen een wereldwijde trend zijn, is het verhaal van de energieprijzen in Griekenland anders.
In 2020 voltooide Griekenland een door de EU voorgestuurde energietransitie, waarbij de goedkopere inheemse bruinkool, ooit de belangrijkste energiebron, is teruggebracht tot slechts 10% van de totale energieproductie. De meeste energie komt nu van hernieuwbare bronnen en geïmporteerd aardgas, die beide duurder zijn dan bruinkool. Daarnaast hebben de gasprijzen een sterke stijging doorgemaakt sinds de uitbraak van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne, door zowel de hogere Russische gasprijzen als de verschuiving van voordeliger Russisch naar duurder Amerikaans gas. Deze factoren verklaren de dramatische stijging van het intermediaire verbruik in 2022, een trend die naar verwachting op basis van de huidige energiemarktprognoses niet snel zal wijzigen.
© diaNEOsisGrafiek2 door diaNEOsis. Productiewaarde, intermediair verbruik & bruto toegevoegde waarde van de landbouw (miljard €, prijzen 2024)
Sinaasappelen: Ιntermediair verbruik - Groen: Bruto toegevoegde waarde
Sociale en andere oorzaken van het staken van landbouwactiviteiten
Andere ontwikkelingen in verband met de recente economische uitdagingen in het land hebben ook hun tol geëist in de Griekse land- en tuinbouw, zij het indirect. Doorlopende bezuinigingen op sociaal beleid en lagere lonen in de publieke sector hebben geleid tot onderbezetting of sluiting van cruciale openbare voorzieningen in landelijke gebieden (gezondheidsdiensten, scholen, overheidskantoren). Natuurrampenpreventie en landbouwinfrastructuur (irrigatiefaciliteiten, plattelandswegen) krijgen nog steeds onvoldoende financiering. Wanneer deze omstandigheden worden gecombineerd met de hoge werkloosheid en de zware, maar slecht vergoedde aard van agrarisch werk, dragen ze bij aan de ontvolking van het platteland, vergrijzing van boeren en telers en een tekort aan arbeidskrachten - nieuws dat desondanks een toename is geweest door migranten uit Azië niet compenseert.
In deze context is het inkomen van Griekse boeren sterk afhankelijk van EU-subsidies. De 1,1 miljard euro aan gefaseerde betalingen, die de Griekse staat vanaf 2024 aan de boeren verschuldigd is, beperkt de economische activiteit van duizenden kleine producenten verder. Elke verlaging van GLB-steun zou de druk verhogen. Griekse boerenverenigingen beweren al lang dat het GLB-verdelingsmodel, waarbij het geld op basis van landeigendom wordt toegewezen in plaats van op productie, grootgrondbezitters bevoordeelt, zelfs voor onbenut land, met als gevolg financieel uitgeputte kleine boeren.
Al met al lijkt het erop dat zowel de Griekse economie als het landbouw- en tuinbouwbeleid van het land binnen het GLB gevangen blijven in een neerwaartse spiraal. Zonder interventies om de landbouwproductiviteit te verbeteren en plattelandsgebieden nieuw leven in te blazen, hebben de positieve resultaten in specifieke sectoren, zoals fruitteelt, niet alleen beperkt groeipotentieel, maar zijn ze bovendien gebouwd op fragiele fundamenten.
