In agrarische kringen wordt er vooralsnog nauwelijks en met de nodige argwaan gereageerd op de onlangs aangenomen motie voor landonteigening zonder compensatie. President president Cyril Ramaphosa zal hier binnenkort naar verwachting meer duidelijkheid over verschaffen.
Het vertrouwen in Ramaphosa is groot omdat hij sterk betrokken is bij het bedrijfsleven en de agrarische sector en zodoende over meer zakelijk inzicht lijkt te beschikken dan zijn voorganger.
Onlangs nog benadrukte Ramaphosa het enorme economische potentieel van de Zuid-Afrikaanse landbouwsector. "De agrarische sector heeft de grootste bijdrage geleverd aan de economische groei in het tweede en derde kwartaal van 2017. We zullen de herverdeling van land versnellen, niet alleen om het historische onrecht recht te zetten maar ook om meer land beschikbaar te maken voor de landbouw," aldus de president.
Iets meer dan twee weken later werd er een motie ingediend door een controversiële oppositiepartij. Deze motie wordt echter overschaduwd door onzekerheid over de gevolgen voor het bedrijfsleven en investeerdersvertrouwen in de Zuid-Afrikaanse landbouw, de manier waarop de onteigening in zijn werk zal gaan en wat verstaan wordt onder 'onproductief land'. Het ANC heeft de vermelding om eigendommen onder staatsbeheer te plaatsen uit de motie geschrapt en clausules toegevoegd om de agrarische productiviteit en voedselzekerheid tijdens het proces van landhervorming te veilig te stellen.
Vicepresident David Mabuza, president Cyril Ramaphosa en Hoofdofficier van Justitie Mogoeng Mogoeng (foto: Government Communications and Information System)
Een comité voor constitutionele hervorming zal eind augustus verslag uitbrengen en er zal een grootschalige openbare raadpleging over de kwestie plaatsvinden.
Huidige grondbezitsbeleid algemeen bekritiseerd; demografie landbezit omstreden
De African Farmers' Association steunt de ontwikkelingen maar stelt dat het gebrek aan grondbezit voor de begunstigden van de landhervorming tot op heden een obstakel vormt dat gecorrigeerd moet worden. Het fel bekritiseerde overheidsbeleid bestond tot nu toe uit het verstrekken van beperkte eigendomsrechten aan zwarte boeren en uitsluitend nadat zij het land 30 tot 50 jaar gepacht hebben. Kleinschalige en zelfvoorzienende telers kunnen geen land bezitten dat via landhervorming is verkregen maar moeten hun grond pachten van de regering.
Er bestaat grote onenigheid over de efficiëntie van het landhervormingsproces na 1994 en over de hoeveelheid land dat weer teruggegeven is aan haar voormalige zwarte bezitters of van blanke naar zwarte eigenaren is overgedragen. AgriSA heeft vorig jaar een audit uitgevoerd die een rooskleurig beeld opleverde: De regio's met de meeste zwarte grondbezitters hebben niet alleen het grootste agrarische potentieel maar het vrijemarktsysteem (particuliere vastgoedtransacties) was twee keer zo effectief als de landhervorming van de regering bij de overdracht van land van blanke op zwarte eigenaren.
Analisten zoals Ben Cousins, verbonden aan het gerenommeerde PLAAS-Instituut van de Universiteit van Westkaap, hebben hier echter tegenin gebracht dat de methodologie die AgriSA heeft toegepast ondeugdelijk is omdat door de regering gefinancierde transacties als particuliere worden gerekend om hun bewering dat het vrije markt-systeem het meest effectief is kracht bij te zetten.
De recente audit van de regering wordt door Cousins evenmin als nuttig beschouwd. Er wordt algemeen aangenomen dat landbouwgrond verwaarloosd wordt nadat het aan haar voormalige eigenaren wordt overgedragen. Deze aanname berust op anekdotisch bewijs en wordt niet door feiten onderbouwd. Er zijn coöperaties opgericht in zwarte gemeenschappen, zoals ZZ2 en de Makgoba Trust, die zeer succesvol zijn.
Er wordt momenteel gewerkt aan een aantal voorstellen om landhervorming te verbeteren
De ontwikkelingen vinden plaats in een enorm gecompliceerde juridische ruimte. De Regulation of Agricultural Land Holdings Bill werd een jaar geleden aangenomen door de toenmalige minister van Plattelandsontwikkeling en Landhervorming. Als deze wet wordt ingevoerd dan maakt het de verkoop van agrarische grond aan buitenlandse onderdanen onmogelijk en zijn alleen langlopende pachtcontracten mogelijk. De wet zou buitenlandse onderdanen die van plan zijn om landbouwgrond te verkopen dwingen hun grond eerst aan de minister te koop aan te bieden.
Zuid-Afrika werkt binnen een juridisch kader met een onafhankelijke rechterlijke macht
Zuid-Afrika is nog steeds een land dat werkt binnen een juridisch kader en een onafhankelijke rechterlijke macht. Grote commerciële agrarische bedrijven zijn zich terdege bewust van de noodzaak om hun onmisbare waarde voor de gemeenschappen waarin zij actief zijn te bewijzen en bieden daarom tal van sociaal-economische diensten aan de omliggende gemeenten (wat uiteraard ook beschouwd kan worden als een terugkeer naar het paternalisme van het apartheidsregime).
Juridische experts zijn van mening dat het nationaliseren van land en eigendom niet snel zal gebeuren en dat het openen van een publiek debat over deze kwestie wellicht het beste is na een tijdperk van 25 jaar teleurstellende landhervormingen.