Kunststof als groene technologie
De wetenschap heeft zich in de afgelopen decennia met toenemende intensiteit beziggehouden met kunststof(verpakkingen) en de milieueffecten daarvan. Een prominent onderzoek dat een overzichtelijk beeld geeft op dit punt en dat bovendien de rol van het materiaal in een breed maatschappelijk perspectief plaatst, is uitgevoerd door het Oostenrijkse kennisinstituut Denkstatt. Een van de belangrijkste conclusies die uit dit onderzoek naar voren kwam, is dat (het vervaardigen van) kunststof(verpakkingen) – in weerwil van het bestaande publieke idee – zonder meer als een groene technologie aangemerkt kan worden. Deze conclusie kent een aantal deelconclusies die elk een (milieu)voordeel van het materiaal weergeven.
1. Efficiëntie
Kunststofverpakkingen kennen een zeer hoge efficiëntiegraad. Ter indicatie: voor elke kilo te verpakken product is gemiddeld slechts 12,5 gram kunststof nodig. Ook wanneer naar het verbruik van de belangrijkste grondstof van plastic gekeken wordt (aardolie) dan valt op hoe weinig er nodig is om aan de enorme vraag te kunnen voldoen. Zo zit in een volle tank benzine evenveel verwerkte aardolie als in het totaal aan kunststofverpakkingen dat een Europeaan gemiddeld per jaar verbruikt. Nog een sprekend cijfer in dit verband: de helft van alle Europese consumptieartikelen wordt van een kunststofverpakking voorzien, terwijl het totaalgewicht van die kunststofverpakkingen slechts een zesde beslaat van het totaalgewicht van alle Europese verpakkingen.
2. Preventie
Kunststofverpakkingen zijn uitermate geschikt om productverlies, contaminatie (besmetting) en schade aan producten te voorkomen. Het materiaal is zeer sterk – zeker in verhouding tot haar gewicht – en kan bovendien volledig water- en luchtdicht gefabriceerd worden. Het leent zich dan ook uitstekend voor de opslag en het vervoer van bijvoorbeeld gevaarlijke stoffen, vloeistoffen en voedingsmiddelen. Die preventieve en beschermende werking maakt dat ook de belastingrisico's voor het milieu tijdens de transport- en distributiefase tot een minimum beperkt kunnen worden. Bovendien verlengen kunststofverpakkingen (bijvoorbeeld de plastic folie om komkommers) de houdbaarheid van versproducten, wat verspilling van voedsel voorkomt. En minder verspilling betekent minder productie en dus minder energieverbruik.
3. Duurzaamheid
Meer gebruik van kunststofverpakkingen levert een besparing van natuurlijke grondstoffen en energie op. Voor de productie van kunststofverpakkingen is namelijk (veel) minder energie nodig dan voor ieder ander verpakkingsproduct. Verder genereert een toename van het gebruik van kunststofverpakkingen een hogere levensstandaard: vanwege de lage kosten voor de productie ervan, is het mogelijk de prijs voor het eindproduct te reduceren.
4. Ontwerpvrijheid
De productiemogelijkheden voor kunststof zijn onbegrensd. Dat betekent dat voor elk artikel de ideale verpakking gefabriceerd kan worden waarbij allerlei materiaaleigenschappen – zoals vorm, sterkte en transparantie – naar behoefte gevarieerd kunnen worden.
5. Gunstige verhouding gewicht/sterkte
Kunststofverpakkingen kunnen enorm sterk gemaakt worden. Zo kan een FIBC (of Big Bag) tot meer dan 1000 keer haar eigen gewicht dragen; er bestaat geen enkel ander materiaal dat daar ook maar bij benadering tegenop kan.
6. Waardevol in afvalfase
Kunststofverpakkingen zijn uitermate geschikt voor hergebruik of recycling. In Nederland heeft bijvoorbeeld zo'n 85% van het kunststofafval die bestemming. In een ideale situatie kan dat zelfs dicht naar de 100% schuiven. En dat wat overblijft, kan prima als brandstof dienen. Het materiaal scoort ook goed op elk niveau van de afval hiërarchie, uitgezonderd het laagste niveau: storten. Nederland kent om die reden al sinds 1996 een stortverbod en binnen Europa streeft de kunststofindustrie naar een algeheel stortverbod in 2020.
7. Lage CO2-voetafdruk
De CO2-voetafdruk of carbon footprint, geeft aan wat een bepaalde entiteit (individu, organisatie, product) aan broeikassen veroorzaakt. Het kopen van producten met een kunststofverpakking levert gemiddeld per Europese inwoner 1,7% van het individuele totaal per jaar op. Een vliegreis met een middellange bestemming zorgt al voor een toename van ongeveer 6%. Ook de vergelijking met andere verpakkingsmaterialen laat in dit verband een gunstig beeld zien: als er vanaf vandaag geen kunststofverpakkingen meer gebruikt zouden worden dan heeft dat als consequentie dat de uitstoot van broeikasgassen liefst 2,7 maal hoger zou worden. Die grote stijging zit hem dan vooral in de toename van het energieverbruik voor de productie en verwerking van alternatieve verpakkingsmaterialen.
8. Uitgebreide functionaliteit
Pas na de Tweede Wereldoorlog werd er serieus werk gemaakt van kunststof(verpakkingen). Sindsdien heeft het materiaal een enorme vlucht genomen en de ontwikkeling ervan is nog lang niet aan zijn eind gekomen. Voor een deel richten de innovatieve inspanningen zich op het verlengen van de houdbaarheid van versproducten. Dat betreft niet uitsluitend het kunststof zelf maar ook allerlei toepassingen die mogelijk zijn door gebruik te maken van bepaalde eigenschappen van het materiaal. Zo kan de houdbaarheid van versproducten stevig opgerekt worden door deze samen met een bacterieremmend middel in luchtdichte kunststof te verpakken. Daarnaast kunnen speciale varianten van kunststofverpakkingen uitgerust worden met indicatoren die de gebruiker informeren over de conditie van de verpakte waar.
9. (Meer) economische bedrijvigheid
Dit valt enigszins buiten het groenverhaal, maar een voordeel is het zeker: de kunststofsector zet in Europa rond de 160 miljard euro om en zij biedt werk aan ruim 1,5 miljoen mensen. Overigens heeft dit punt wel degelijk een groen randje. Niet alleen omdat een groei van deze bedrijfstak allerlei milieuvoordelen oplevert – waaronder energiebesparingen – maar ook omdat de sector zelf in sneltreinvaart de principes van het maatschappelijk verantwoord ondernemen omarmt en integreert in haar bedrijfsvoering.
Nadelen
Er kleven ook nadelen aan kunststof(verpakkingen); het negatieve beeld dat bij het publiek bestaat over het materiaal is zeker niet volledig uit de lucht gegrepen. Een prominente plaats binnen die donkere perceptie wordt ingenomen door de plastic soep, een enorme hoeveelheid plastic afval die in de oceanen rond drijft. In totaal zijn er vijf grote draaiende stromen die het vuilnis naar zich toetrekken. De bekendste daarvan bevindt zich in de Stille Oceaan, grofweg tussen het Noord-Amerikaanse continent en Japan. Omdat de concentratie en het oppervlak voortdurend verandert, is de grootte van de soep niet goed vast te stellen. Maar een veel gehoorde, gemiddelde schatting voor het soepdeel in de Stille Oceaan is rond de 1,4 miljoen km2. Omgerekend is dat 34 maal de oppervlakte van Nederland.
Een van de oorzaken van die oceaanvervuiling is slecht afvalmanagement. Met name in de opkomende economieën en in de meeste ontwikkelingslanden, bungelt het milieu ergens onderaan de politieke en maatschappelijke agenda.
Een tweede oorzaak is – net als slecht afvalmanagement overigens – van maatschappelijk organisatorische aard: omdat verpakkingen doorgaans de laatste schakel in de keten vormen, wordt de expertise in het materiaal vaak in een laat stadium ingezet bij de besluitvorming over het productieproces. Om de maximale duurzaamheid van een product te realiseren, is het gewenst de specialistische verpakkingskennis al bij de conceptfase te betrekken.
Tot slot is ongewenst consumptiegedrag – zoals het achterlaten van plastic afval op stranden – voor een niet onaanzienlijk deel verantwoordelijk voor de aanwas van het oceaanvuilnis.
Ontwikkelingen
Zoals in de inleiding van dit artikel al is aangehaald: als kunststof vandaag zou worden uitgevonden, zou het als een groene technologie worden aangemerkt. De (milieu)problemen die aan het materiaal zijn gerelateerd, zijn dan ook niet van intrinsieke maar van organisatorische en gedragsconsumptieve aard, zo moge uit dit betoog duidelijk zijn geworden. De ontwikkelingen die zich in de laatste jaren rond dit thema voltrekken, maken dat de (potentiële) oplossingen van die problemen steeds dichterbij komen. Om te beginnen is er onder mensen, organisaties en overheden nu een breed, mondiaal besef dat het milieu werkelijk in gevaar in. Om die reden is er een sterk groeiende bereidheid om serieus werk te maken van het ontwikkelen en doorvoeren van (preventieve) oplossingen. Een mooi voorbeeld is de in veel West-Europese landen vigerende wet- en regelgeving die bepaalt dat producenten verantwoordelijk zijn voor de terugname van de verpakkingen van hun producten. In Duitsland is dit principe bijvoorbeeld vastgelegd in de Verpackungsverordnung.
Daarnaast zijn er tal van particuliere initiatieven, waaronder The Ocean Cleanup van Boyan Slat, een jonge Nederlandse uitvinder en milieuactivist. Slat heeft een op zonne-energie werkend systeem bedacht waarbij enorm lange drijvende armen het plastic uit de oceanen moet opvangen, gebruik makend van de zeestromingen. Het verzamelde afvalmateriaal wordt door schepen opgehaald en vervolgens gerecycled.
Het verloop van Slat's initiatief laat zien dat het mogelijk is om snel en doeltreffend te handelen door onder meer gebruik te maken van sociale media. Bovendien wordt een project als dit niet gehinderd door stroperige onderhandelingen en wetgeving omdat geen land aanspraak kan maken op (delen van) de oceanen; iedereen mag er vrij acteren zolang er geen schade aan het milieu berokkend wordt en zolang er gaan claims gelegd worden. Dat betekent dus dat ieder individu, bedrijf of land geheel op eigen gelegenheid en initiatief met de schoonmaak van de oceaan kan beginnen.
Ook de kunststof(verpakkings)industrie zelf is zeer actief op het gebied van milieu ontlastende innovatie. Momenteel wordt er bijvoorbeeld veel geïnvesteerd in bioplastics. De Bioplastics bestaan uit twee groepen: de ene groep wordt gemaakt uit aardolie en is biologisch afbreekbaar. Tot de andere groep behoren plastics die vervaardigd worden uit plantaardige materialen als maïs, rietsuiker of aardappelen. Sommige daarvan zijn biologisch afbreekbaar en andere niet. Hoewel veelbelovend, bestaat de perfecte bioplasticsoort nog niet: in een droge of koude omgeving – zoals het water van de oceanen – breken ook de best afbreekbare soorten niet goed af. Bovendien heeft de productie van bioplastics uit de tweede groep als consequentie dat een deel van het akkerbouwareaal aan de voedselproductie onttrokken wordt en dat schuurt in een wereld waar nog steeds grote bevolkingsgroepen aan de hongerdood bezwijken. Betere kandidaten voor doorontwikkeling zijn de bioplastics die gemaakt worden uit hout- en tuinafval of uit afvalstromen, zoals rioolwaterslib waarin bacteriën gekweekt kunnen worden die biopolymeren produceren, grondstof voor bioplastics.
Verder wordt er stevig ingezet op het perfectioneren van het recyclingproces. Dat behelst zowel het (door)ontwikkelen van gemakkelijk recyclebare kunststofsoorten als het optimaliseren van recycle technieken en -methodes. Er zijn nu al bedrijven die alle soorten kunststoffen van elkaar kunnen scheiden1. Tot voor kort was dat niet mogelijk met als gevolg dat veel kunststof dat gerecycled had kunnen worden uiteindelijk als brandstof eindigde. En verbranden genereert een (veel) hogere CO2-uitstoot dan recyclen.
Ook op individueel niveau is er een positieve trend waarneembaar: in een hecht samenspel met overheden en andere autoriteiten – belonen van wenselijk gedrag, faciliteiten bieden, wet- en regelgeving – is men in toenemende mate bereid een bijdrage te leveren aan duurzame oplossingen voor het kunststofafvalprobleem, zoals het gescheiden aanleveren van het materiaal, geen afval op straat gooien en bewust consumeren.
Optimaal duurzaam
Het opruimen van de plastic soep en aanverwante kunststofafvalkwesties, zullen niet van vandaag op morgen geklaard zijn. Maar gezien de huidige ontwikkelingen is er een meer dan gerede verwachting dat er een constructieve en duurzame oplossing voor deze problemen tot stand gebracht zullen worden. Het toch al groene materiaal dat kunststof heet, zal dan zijn optimale staat van duurzaamheid bereiken.